Zaburzenia odżywiania stanowią istotny problem kliniczny. Aktualnie coraz większa liczba osób rozpoczyna działania w kierunku redukcji masy ciała i jest skoncentrowana na zmianie sposobu żywienia i tym samym wyglądu zewnętrznego. W Stanach Zjednoczonych już dziewięciolatki rozpoczynają proces odchudzania i stosują czynności kompensacyjne , a wiele doniesień wskazuje, że wiek inicjacji działań odchudzających jest nawet niższy. Lwow wskazuje, że 70% badanych przez niego dziewcząt przyznało się do odchudzania w przeszłości lub pozostawało cały czas na diecie. Z innych badań wynika, że ponad 25% nastolatków deklaruje chęć obniżenia swojej masy ciała, z czego połowa zgłasza nadmierną konsumpcję, 40% odczuwa lęk przed otyłością, 28% odczuwa jadłowstręt, a prawie co dziesiąta osoba prowokuje wymioty. Przebieg zaburzeń odżywiania jest bardzo ciężki, a leczenie długotrwałe i kosztowne. Nie obejmują one jedynie anoreksji i bulimii, aktualne klasyfikacje psychiatryczne uwzględniają coraz więcej zaburzeń karmienia i odżywiania, które nie są zarezerwowane już jedynie dla nastolatków, ale mogą dotyczyć każdej grupy wiekowej.
Anorexia nervosa
Anoreksja należy do pierwszych zaburzeń jedzenia, które były klasyfikowane i nazywane, rozpoznawana jest od prawie 200 lat. Zgodnie z kryteriami Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego o anoreksji mówimy wtedy, gdy dana osoba :
– odmawia utrzymania masy ciała na/powyżej granicy 85% wagi minimalnej dla określonego wieku i wzrostu,
– odczuwa intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością pomimo utrzymującej się rzeczywistej widocznej niedowagi,
– przejawia zaburzenie sposobu spostrzegania i doświadczania swojej wagi i kształtu ciała, charakteryzujące się trudnościami w zakresie wpływu na ciężar i kształt ciała na podstawie własnej oceny, lub zaprzecza znaczeniu niskiej masy ciała.
Mimo że u wielu chorych występuje brak miesiączki, w aktualnych zaleceniach nie stanowi to już kryterium rozpoznania. Wyróżnia się dwie postacie anoreksji: ograniczająca i z napadami objadania się/ przeczyszczaniem.
Bulimia nervosa
Bulimia, podobnie jak anoreksja, widnieje w klasyfikacjach psychiatrycznych w zakresie zaburzeń żywienia już od dawna. Charakteryzuje się następującymi cechami:
– spożywanie w danym okresie (np. w ciągu dwóch godzin) takiej ilości jedzenia, która byłaby dla przeciętnej osoby niemożliwa do spożycia w tym samym czasie,
– poczucie braku kontroli nad jedzeniem w czasie takiego epizodu (np. poczucie, że nie można zaprzestać jedzenia lub zapanować nad tym, ile się zjada);
– nawracające, nieodpowiednie zachowania kompensacyjne podejmowane w celu uniknięcia przyrostu masy ciała, tj. prowokowanie wymiotów, nadużywanie leków o działaniu przeczyszczającym, moczopędnych, wlewów przeczyszczających lub innych środków farmakologicznych, głodowanie lub nadmierne ćwiczenia fizyczne;
– epizody objadania i czynności kompensacyjnych występują min. raz w tygodniu przez okres przynajmniej trzech miesięcy;
– samoocena pozostaje pod nadmiernym wpływem kształtu i masy ciała;
– powyższe zachowania nie występują w przebiegu anoreksji.
Napadowe objadanie się – Binge Eating Disorder (BED)
W ostatnim czasie w literaturze dotyczącej tematyki zaburzeń jedzenia coraz częściej obok anoreksji i bulimii pojawia się zespół kompulsywnego jedzenia, który bardzo często współwystępuje z nadwagą i otyłością. Częstość występowania BED w populacji ogólnej wynosi 2–5% wśród osób o prawidłowej masie ciała, a ok. 5% wśród osób otyłych. Wciąż zauważalna jest różnica w zakresie częstości występowania zależna od płci. Częstość występowania BED wśród kobiet ocenia się na ok. 3,5%, natomiast u mężczyzn jest nieco mniejsza i wynosi 2%. Nierzadko zdarza się, że specjaliści zajmujący się redukcją masy ciała interpretują zachowania pacjenta jedynie jako „brak silnej woli”, dlatego też zespół ten jest rzadko rozpoznawany.
Kompulsywne jedzenie ma cechy zbliżone do opisywanej wyżej bulimii, ale nie uwzględnia czynności kompensacyjnych (przeczyszczanie, zwracanie, nadmierny wysiłek fizyczny). W tym przypadku także występuje napadowe objadanie się, a epizod objadania się charakteryzuje się dwiema takimi samymi cechami jak w bulimii (por. wyżej).
Aby zachowanie można było określić mianem BED, muszą występować przynajmniej trzy objawy:
– jedzenie szybciej niż zazwyczaj,
– jedzenie aż do momentu poczucia przepełnienia,
– spożywanie dużych ilości jedzenia pomimo braku sygnału głodu,
– jedzenie w samotności z powodu poczucia wstydu,
– poczucie depresji, zażenowania i niechęci wobec samego siebie po napadzie jedzenia,
– odczuwanie silnego dyskomfortu z powodu dolegliwości.
Objawy występują przynajmniej raz w tygodniu przez min. trzy miesiące. Wyklucza się bulimię lub anoreksję oraz występowanie czynności kompensacyjnych.
Ustne wydalanie (purging disorder)
Jednostką podobną do bulimii, jednak bez występowania napadowego jedzenia, jest tzw. purging disorder. To czynności kompensacyjne związane z przeczyszczaniem, bez epizodów objadania (charakterystycznych dla bulimii lub zespołu kompulsywnego objadania się).
Pica
Zaburzenie charakteryzujące się ciągłym spożywaniem niejadalnych substancji (np. kreda, włosy, paznokcie). Należy podkreślić, że spożywanie niejadalnych produktów nie ma związku z okresem rozwojowym (próbowanie przez dzieci różnych przedmiotów i eksplorowanie otaczającej rzeczywistości), zwyczajami kulturowymi czy obowiązującymi norma- mi społecznymi w danym miejscu. Często zdarza się, że pica może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi. Aby dane zachowanie spełniało kryteria zaburzenia, musi występować przez okres przynajmniej jednego miesiąca i u osób powyżej drugiego roku życia.
Zaburzenie przeżuwania (rumination)
Chorzy cierpiący z powodu zaburzeń przeżuwania gryzą i przeżuwają kęsy jedzenia, ale bez ich połykania. Cała czynność zakończona jest ostatecznie wypluwaniem przeżutego jedzenia. Istnieją również przypadki połykania jedzenia, ale zwracania go z żołądka i ponowne przeżuwanie. Objawy nie występują w przebiegu innych zaburzeń odżywiania ani nie są związane ze stanem somatycznym (np. zaburzenia połykania o charakterze neurologicznym, trudności w połykaniu po zabiegach operacyjnych itp.). Aby kryteria DSM 5 zostały spełnione, dane zachowanie musi utrzymywać się – tak jak w przypadku zaburzenia pica – przez przynajmniej jeden miesiąc. Jeśli zaburzenie współwystępuje z inną dysfunkcją (np. obniżone funkcjonowanie poznawcze), wówczas nie ma znaczenia klinicznego.
Zaburzenie z unikaniem/ograniczeniem przyjmowania pokarmu – Avoidant Restrictive Food Intake Disorder (ARFID)
Zachowanie polegające na odmawianiu pokarmu i nierealizowaniu norm żywieniowych w zakresie ilości przyjmowanej energii lub zawartości składników odżywczych. Najczęściej zaburzenie dotyczy okresu wczesnodziecięcego, jednak nie ma przeciwwskazań, aby można było rozpoznać daną jednostkę u osób dorosłych. Zaburzenie nie powinno być mylone jedynie z grymaszeniem i wąskimi preferencjami jedzeniowymi dziecka, gdyż wiąże się przede wszystkim z dużym ryzykiem niedoborów pokarmowych i niespełnianiem potrzeb żywieniowych w stosunku do wieku. Osoby chore mogą dzielić się na trzy grupy:
– osoby, które nie dbają o jedzenie,
– osoby, które nie jedzą z powodów wrażeń zmysłowych (np. niesmaczne),
– osoby, które odmawiają jedzenia z powodu nieprzyjemnego doświadczenia (np. zachłyśnięcie się).
Ortoreksja
Aktualne trendy żywieniowe oscylują wokół zwiększania świadomości na temat żywności i zdrowego odżywiania się. Z uwagi na zdecydowanie wyższy poziom wiedzy o jakości żywności, jaki jest obserwowany w społeczeństwie, wiele osób wybiera żywność ekologiczną pochodzącą ze znanego źródła i jak najmniej przetworzoną. Nierzadko koresponduje to z eliminacją niektórych składników lub nawet całych grup spożywczych z diety. Jednak istnieją przypadki, gdy troska o zdrowe jedzenie przybiera formę niezdrowego zachowania i stanowi jedno z niespecyficznych zaburzeń odżywiania określanych mianem ortoreksji.
Termin pochodzi od greckiego słowa orthos – prawidłowy oraz orexia – apetyt. Jest pojęciem wprowadzonym w 1997 r. przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, definiowanym jako patologiczna fiksacja na punkcie spożywania właściwej i zdrowej żywności. Określa zaburzenie charakteryzujące się obsesją spożywania jedynie zdrowej żywności, co prowadzi do znacznych ograniczeń żywieniowych. Chorzy unikają szkodliwych produktów i dodatków do żywności (pozostałości po pestycydach, produktów z dodatkiem tłuszczu, soli, cukru), a proces przygotowywania jedzenia i używanie specjalnie do tego przeznaczonych materiałów (np. wyłącznie drewna lub ceramiki) stanowi swoisty rytuał. W najbardziej zaawansowanych przypadkach chorzy rezygnują ze spożywania jakiejkolwiek żywności. Ortoreksja zaczyna się w momencie, gdy codzienne aktywności zostają zdominowane przez planowanie, kupowanie oraz przygotowywanie posiłków. Każde odstępstwo od reżimu związane jest z lękiem i poczuciem winy, które pociąga za sobą zaostrzenie diety. Osoba cierpiąca na ortoreksję poświęca bardzo dużą ilość czasu na precyzyjne sprawdzanie składu produktów spożywczych, staranne planowanie posiłków, czasochłonne gotowanie i przygotowywanie jedzenia, towarzyszy temu przymus poszukiwania wiedzy o zdrowej żywności. Pomimo coraz większej liczby badań i publikacji naukowych w zakresie ortoreksji nadal nie jest ona uwzględniana w klasyfikacjach jako jednostka psychiatryczna.
Zaburzenia odżywiania się występujące u mężczyzn
Zaburzenia odżywiania się zazwyczaj kojarzone są z płcią żeńską, co znajduje odzwierciedlenie w badaniach naukowych, ponieważ u kobiet nieprawidłowe zachowania żywieniowe obserwuje się wciąż częściej niż u mężczyzn. Literatura podaje, że anoreksja i bulimia występują 10 razy częściej, a napadowe jedzenie (BED) trzy razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Mimo że różnica nadal jest wyraźna, to zaburzenia w obrębie odżywiania się obserwuje się u coraz większej liczby mężczyzn. Badania Hudson i wsp. prowadzone wśród uczniów płci męskiej wykazały, że w celu kontroli masy ciała aż 28% badanych stosowało pigułki, środki przeczyszczające, głodówki i wymioty. Rzadsze rozpoznania niż u kobiet prawdopodobnie mogą być spowodowane tym, że wielu mężczyzn jest niezdiagnozowanych, bowiem wciąż objadanie i wyższe wartości BMI są bardziej akceptowane u mężczyzn niż u kobiet. Nadal jeszcze duże ilości przyjmowanego jedzenia nie zwracają aż tak dużej uwagi jak w przypadku płci żeńskiej. O ile dawniej w przypadku mężczyzn częściej stosowano termin bigoreksji, określanej jako niezadowolenie ze swojej masy mięśniowej pomimo jej ciągłego wzrostu, tak teraz coraz częściej można skonfrontować się z restrykcjami żywieniowymi i lękiem przed przytyciem, nazywane potocznie manoreksją. Warto także podkreślić, że u mężczyzn czynności kompensacyjne mogą być ukryte, z uwagi na to, że częściej niż przeczyszczanie wybierany jest wysiłek fizyczny.
Leczenie zaburzeń odżywiania się
Pierwszym, a nierzadko najważniejszym krokiem jest zidentyfikowanie sygnałów alarmowych nieprawidłowego zachowania związanego z odżywianiem się i skierowanie danej osoby do specjalisty. Wśród stosowanych form terapii wymienia się: psychoterapię, leczenie farmakologiczne i w ciężkich przypadkach – hospitalizację. Psychoterapia może odbywać się w formie terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej. Ta ostatnia jest szczególnie polecana, gdy problem dotyczy dziecka lub osoby nastoletniej. W takich przypadkach niezbędne jest bowiem podjęcie interwencji wobec całego systemu rodzinnego, a nie tylko osoby chorej. Ważne, aby osoba dotknięta problemem pozostawała pod opieką interdyscyplinarnego zespołu terapeutycznego, w skład którego wchodzą: psycholog – psychoterapeuta, dietetyk, lekarz oraz fizjoterapeuta lub trener.
Bibliografia dostępna u autorki.
FOOD FORUM 2(17)/2017
http://www.zamow.food-forum.pl/prenumerata.html
Skomentuj